III-Un nevezadur

Ul lammgresk dic’hortoz

    Dihunañ a reas sevenadur ha peurheñvelder Breizh war-dro ar bloavezhioù 60, met e-doug ar bloavezhioù 70 eo e teuas an dihun-se da vezañ kreñvoc’h. E korf tri pe bevar dekvloavezhiad en deus sevenadur Breizh adkavet ur startijenn dreist.

    Kreñv eo adarre skeudenn voutin Breizh, hag ur sin mat eo : ur bobl hag a zo lorc’h enni gant he feurheñvelder _ goude bezañ bet mezh gantañ e-pad daou gantved d’an nebeutañ _ zo gouest da grouiñ, da sellout ouzh an amzer da zont gant menn ha fiziañs, kengred gant holl bobloù ar bed ! An hini en em sant eus Breizh, ne vo ket gwanaet e santimant da vezañ eus ar Frañs, eus Europa pe eus ar bed, ar c’hontrol eo.

    Breizh, degemerus d’ar sevenadurioù all, d’ar yezhoù all, ha neket tamolodet warni he-unan, zo ur vro e c’heller bezañ eurus enni,ur vro hag a c’hell pinvidikaat kumuniezh an holl dud dre ar bed a-bezh. Feal d’he c’heltelezh - a-viskoazh eo bet ar Gelted troet da veajiñ kalz -, ez eo chomet bepred digor frank war an donvor, e-giz ma tiskouez a-walc’h ar visionerien, ar vartoloded hag ar genoberourien zo aet da bell, a viliadoù, dre ar bed a-bezh.

    E meur a zoare e tiskouez sevenadur Breizh bezañ o tiorren da vat.

    Abaoe pemp bloaz warn-ugent bennak ez eus bet adaozet ur bern chapelioù gant sikour ar gevredigezh "Breiz Santel".War un dro gant al luskad-se, ganet diwar mennadoù a denn d’ar glad ha d’ar relijion, e kresk en-dro dedennadur an dud evit ar pardonioù bihan : dre o gwrizioù e adkavont kalz anezho hent feiz o hendadoù.

    Nevesaet eo bet kalz hor sonerezh, a gaver ennañ liammet hengoun ha modernelezh. Brasoc’h bras e teu da vezañ niver ar vuzikerien,ar strolladoù amatourien, ar bagadoù, ar sonerien a vicher hag ar sonerien hanter-amzer, an oberourien benvegoù, ar sonaozourien, an embannerien pladennoù. Klevet e vez war ar mediaoù sonerezh ha yezh ar vro.

    O virvilhañ ema holl stummoù hor c’han hengounel: gwerzioù, kan-ha-diskan, kantikoù hag all… A-zegadoù eo e vez kontet, e Breizh, ar ganerien, al lazoù-kanañ, al lazoù-seniñ. Bez hon eus hor festivalioù, bras ha bihan, breizhek pe geltiek an aergelc’h anezho. War an dachenn embann ha skignañ lennegezh Breizh e vez graet ul labour a bouez bras, hag ivez war dachenn an abadennoù skingomz ha skinwel (ganet eo TV Breizh).

Ur yezh hag a fell dezhi bevañ

    Ret eo ober meneg eus ar yezh en un doare ispisial, rak ar yezh eo diazez ur sevenadur. Daoust ha n’eus ket eus al lavar-stur : « Hep brezhoneg, Breizh ebet »? E galleg eo moarvat hon eus bremañ al lod muiañ eus hon darempredoù. Koulskoude ez eus ouzhpenn 300 000 a Vretoned hag a c’hell ivez ober gant o yezh dezho. Ar brezhoneg a zalc’h penn, stad an traoù evitañ o vezañ, avat, disheñvel a-grenn e-keñver e istor. Hiviziken e vez dibabet a-youl-gaer, muioc’h-mui, ober gant ar brezhoneg. Komzet e vez e brezhoneg abalamour ma vez dibabet hen ober ; un dibab a ziskouez ur volontez sklaer, a-wechoù hini un emsaver, hag a zo da vezañ dalc’het kont anezhañ.

    E 1951, gant al lezenn Deixonne, ez eo bet aotreet evit ar wech kentañ kelenn ar brezhoneg evel yezh diret. Memes ma ranker anzav e vez komzet nebeutoc’h eget hanter-kant vloaz zo, « ar brezhoneg a vez studiet muioc’h mui er skolioù, degemeret evel yezh, enoret zoken, e-giz ma santfe an dud e peseurt dañjer ema, e kement ha ma ’z eo ur merk milvedel eus Breizh », a lenner e «Geriadur Glad Breiz », nevez deuet er maez.

    Bugale zo a zesk brezhoneg bremañ er skolioù Diwan pe en heuliadoù divyezhek publik ha prevez (2500 er Mor-Bihan). Tud yaouank a dremen an aotreegezh, ar vestroniezh, ar c’hCAPES, an doktorelezh e brezhoneg. Tud deuet (ur mil bennak en hon departamant) a heuilh kentelioù noz, skoazellet alies gant ar c’huzulioù-kêr. An divyezhegezh adalek an oad tenerañ zo, a lavarer, ur stummadur mat a-benn studial yezhoù estren, un dra ret en amzer a-vremañ, evel m’eo bet laket war-wel gant an UNESCO en unan eus he mennadoù. Warc’hoazh, moarvat, e vo gouest pep hini da gomz meur a yezh...

    Met n’eo ket hepken dre ma c’hell « servijout » ez eo talvoudus an divyezhegezh. An tu a ro d’en em « lavarout » e doareoù nevez war dachennoù a bep seurt. Daoust ha ne vez ket bodet, evit sevel ul laz-seniñ, meur a venveg disheñvel, pep hini anezho o tegas e sonliv, e dregern d’an oberenn en he fezh, pa vez roet da glevout ? Mestroniañ meur a yezh a ro an tu da zisplegañ e doareoù liesseurt danvez donañ an denelezh, prederioù mab-den, e gorfadoù aon evel just, met ivez ar pezh a esper, ar pezh ema o c’hortoz, ar pezh a ra e levenez.

    Ur binvidigezh eo da ziwall, pa weler ema e dañjer da vont da get al lod muiañ eus ar yezhoù komzet war an douar a-bezh. Hiriv an deiz 4% eus ar yezhoù zo anezho zo komzet gant 96% eus poblañs ar bed ; 90% eus ar yezhoù komzet _ etre 5.000 ha 7.000 anezho_ zo e riskl da vont da get ac’han da gant vloaz, hervez diaweladurioù an UNESCO. Pa ya ur yezh da get e ya un tamm denelezh da goll.

    Bez ez eo ur binvidigezh da ziwall pa weler emañ e dañjer da vont da get al lod muiañ eus ar yezhoù komzet war an douar a-bezh. Hiriv an deiz, 4 dre gant eus ar yezhoù (a zo anezho) a zo komzet gant 96 dre gant eus poblañs ar bed; 90 dre gant eus ar yezhoù komzet,etre 5000 ha 7000 anezho, zo e riskl da vont da get ac’han da gant vloaz, hervez ar pezh zo bet diawelet gant an UNESCO. Pa ya ur yezh da get e ya un tamm denelezh da goll.

Ul lorc’h nevez

    Diwar ar skwerioù-se ha diwar re all a vefe gellet menegiñ, e c’heller lavarout ez eo kreñv ar santimant o deus ar Vretoned eus o feurheñvelder, ez eo tomm o c’halon ouzh sevenadur o bro ha dreist-holl ouzh yezh hon tadoù, hag o deus dalc’het, dre ur seurt menn istorek, d’ar pezh ez int. Labouret eo «ene Breizh» gant ul lusk don a ro dezhañ en-dro al lorc’h en doa kollet un tamm, hag hen gwriziennañ a ra en e istor pinvidik.

    Ar wrizioù-se, e-giz ma skrive ar brederourez Simone Weil « eo marteze an ezhomm pennañ hag ar muiañ dizanavezet eus ene mab-den... Pep den en deus ezhomm da gaout a bep seurt gwrizioù. Ezhomm en deus da resev, en o fezh pe dost, e vuhez voral, e vuhez-menoziañ, e vuhez speredel, dre hanterouriezh an endroioù ez eo, dre natur, lodenn anezho ». (« Ar gwriziennadur », 1949).

IV- An Iliz galv-atizet

Kendiviz nevez gant ar sevenadurioù

    Abaoe un daou-ugent vloaz bennak e vez merzet, eta, ema sevenadur Breizh evel o virviñ. Ne c’hell ket an Iliz chom digas pe diseblant, goude bezañ chomet dilavar e-pad ur pennad amzer, ar pezh a c’hell bezañ desevet meur a hini. Diouzhtu goude ar brezel ez eo bet an Iliz prederiet gant kudennoù ekonomikel, sokial ha politikel - a oa mall o diskoulmañ d’ar mare-se - , ken prederiet avat m’he deus, muioc’h pe nebeutoc’h, ankounac’haet ar sevenadur.Goude-se eo deuet ar Sened Meur Vatikan II hag en deus digoret dremmwelioù nevez d’ar mare ma kemere ar pobloù o frankiz.

    Gant an dekred « Ad Gentes » diwar-benn misionerezh an Iliz, ez eo pedet houmañ da ober stad eus glad, yezhoù, buhezegezhioù ar pobloù e ya war du enno (nn26). « Diskibien ar C’hrist a rank anaout an dud emaint o vevañ en o zouesk, boulc‘hañ kaoz ganto », a c’heller lenn c’hoazh en hevelep dekred (n° 11).

    War ar memes tu e ya ar Sened en e sol-gelenn bastorel « Gaudium et Spes » diwar-benn an Iliz er bed a-vremañ, pa lavar : « Kement stumm a wallziforc‘h, pe sokial pe sevenadurel, a-zivout gwirioù diazez mab-den...a rank bezañ dilezet ha dilamet, rak kontrol eo da ratozh Doue »(n° 29).

    Plas zo, a dra sur, dindan heol an Aotrou Doue,evit ar brezhoneg, en ur sellout ouzh an amzer da zont gant ur spered feal ha digor ; hon hendadoù o deus kanet ha pedet e brezhoneg. Bez e c’hellomp kavout ez eo reizh evidomp ober kemend-all.Gant an dro-spered-se e c’hell ar feiz hag ar yezh tremen war-un dro eus an eil rummad d’egile.Un dra vat e vefe e taolfe an Iliz evezh en-dro ouzh kement-se.

Rentañ justis d’ar minorelezhioù sevenadurel

    Meur a wech abaoe m’emañ e penn an Iliz en deus ar Pab Yann-Baol II komzet diwar-benn kudenn ar sevenadurioù ar minorelezhel. D’an deiz kentañ a viz Genver 1989, en e gemennadenn da geñver Dewezh ar Peoc’h evit ar Bed a-bezh, e komz eus ur « gwir da ziwall », hini « ar minorelezhioù da virout ha da ziorren o sevenadur. N’eo ket un dra ral gwelout minorelezhioù ema o sevenadur war var da vont da get ».

    Lezennadurezh ar Frañs a-vremañ zo enni, war an dachenn-se, toulloù gwenn da stankañ. Ar bolitikourien a c’hellfe gwellaat stad an traoù e framm ar rannvroeladur emeur krog gantañ, evit mirout n’en em santfe «emzivadet » tud zo eus ar minorelezhioù zo o chom war douar ar C’hwec’hkogn.

    E-barzh ar memes kemennadenn e ouzhpenne c’hoazh ar Pab : « An emskiantadur eus stad ar minorelezhioù a ya war gresk hiriv, en holl liveoù, zo anezhañ, en amzer-mañ, ur sin a esperañs start evit ar rummadoù nevez hag evit hiraezhioù ar minorelezhioù-se. An doujañs en o c’heñver a rank, evit gwir, bezañ sellet, koulz lavarout, evel ar maen-touch eus un doare reizh da vevañ asambles hag e-giz ar merk ema en o barr, war an dachenn sivil, ur vro hag he ensavadurioù. Sin ul lamm war-raok war ar memes tachenn eo, pa vez gwarantet, en ur gevredigezh demokratel e gwirionez, gwir ar minorelezhioù da gemer perzh er vuhez publik, hag ober a ra enor d’ar Stadoù lec’h ma vez graet kement-se evit an holl, en un endro a wir frankiz ».

    En e ziskleriadur da Ilizoù Oseania evit klozañ o sened e tegase soñj Yann-Baol II, e 2001, eus unan eus kredennoù start Paol VI: ar feiz katolik, « pell diouzh mougañ kement zo mat ha dibar e pep sevenadur, a zegemer er c’hontrol, a zouj hag a dalvoudeka ijin pep pobl hag a wisk a gened liesdoare sae nemeti - gwri ebet enni - Iliz Jezuz-Krist ».

    Daoust ha ne vefe ket aze ur remed d’an troc’h a c’hellfe bezañ etre Aviel ha sevenadur, ma rae anezhañ Paol VI « gwall-reuz hon amzer », en e gemennadur « Evangelii Nuntiandi » diwar-benn an avielañ er bed a-vremañ, e 1975 ?

    Ar gristenien, hag a nac’h mont re bell ganti hag ober mod pe vod gant ar feulster, a zegas o skodenn-int d’ur sevenadur a hollvedelezh hag e ziwall a reont d’en em serrañ warnañ e-unan. « Aviel Jezuz-Krist, a skrive Yann-Baol II da Ilizoù Oseania, a gomz kement yezh zo. Prizañ ha kendastum a ra an holl sevenadurioù. O harpañ a ra holl e kement a denn da vuhez mab-den ha, ma vez ret, o glanaat eus o c’hoc’hien ».

    A-neuze ez eo « hollvedelezh an Iliz evel un dasson eus liderezhioù ar bed, e kement yezh zo, pe evel ul laz-kanañ un-dudi-e-glevout o kanañ meuleudi da Zoue, eus an holl vroioù hag eus an holl amzerioù… Hollvedel eo an Iliz kement ha ma oar kinnig Keloù Mat an Aviel en ur zerc’hel kont eus doareoù bevañ an dud », a skrive c’hoazh Yann-Baol II e 1985, en e lizher-meur « Slavorum Apostoli » gouestlet da ebestel ar Slaved, Sant Kirill ha Sant Metod.

    Hag evit echuiñ, en ur venegiñ, nevez zo, en e gemennadenn abostolel « Ecclesia in Europa », kreskadur an Unvaniezh europat, e hete ar Pab gwelout « an astenn-se oc’h en em ober gant doujañs evit an holl, en ur dalvoudekaat ar perzhioù dibar koulz istorel ha sevenadurel, ouzhpenn lakat da dalvezout en un doare kreñvaet an unaniezh hag an dileuriadekadur. »

V-En hon eskopti

    Evel m’hon eus lavaret amañ a-us, tud ar Mor-bihan zo a-benn bremañ intret don gant ar sevenadur gall ha digor da sevenadurioù all. Ur fed eo n’heller ket nac’hañ. Met daoust ha ret eo abalamour da se dilesel a-grenn kement a zeu eus hon amzer tremenet, a ro da anaout en un doare dreist ene ha feiz ur vro a-bezh hag a gav enni dassonioù don ? A bouez eo en amdroadur liessevenadurel a-vremañ kinnig un emglev kempouezh etre sevenadur Bro-C’hall hag hini Breizh en deskadurezh, er skolioù, en doareoù kehentiñ, el liderezh, er sonerezh sakr,…

    An Iliz zo e Gwened ne c’hell nemet hetiñ e vefe miret ha pinvidikaet sevenadur Breizh. Kalz eus he mibien hag eus he merc’hed a gemer perzh dija e labour ar strolladoù hag emsavioù a ro dezhañ startijenn. O vroudañ a ran da genderc’hel.

« Deomp war-raok »

    Pediñ a ran holl servijoù Iliz Gwened da zerc’hel kont eus ar c’hudennoù-se _ zo nevez evit meur a hini ac’hanomp _, da brederiañ warno a-zevri ha da glask penaos o diskoulmañ da vat. Meur a dra a c’hell bezañ graet pa vez pep hini prest da zigemerout egile ha da gendivizout gantañ.

    Dreist-holl, beleien ha diakoned ar parrezioù, ar c’huzulioù pastorel, al lazoù liderezh, al lazoù-kanañ, a vo war evezh evit reiñ d’ar brezhoneg ha da sevenadur Breizh ar plas zo da vezañ roet dezho el lidoù : ofisoù ar sul, badeziantoù, obidoù, euredoù ar re hen goulenn. Un divyezhegezh gwirion a rankfe gallout mont war-raok. Ret e vo evit se labourat war dachenn al liderezh hag ar sonerezh (krouiñ testennoù ha kanoù nevez) ; a-nebeudoù eo eta e teuio da wir an divyezhegezh. Kreizenn Sonerezh Sakr Santez-Anna-Gwened a gemer perzh el labour-se, goude re all.

    Goulenn a ran ivez gant ar Skolioù Katolik ober muioc’h c’hoazh a strivoù, kenderc’hel da zivizout an diarbennoù talvoudus evit ma c’hellfe deskiñ brezhoneg hag anavezout sevenadur o bro an holl vugale ha re yaouank eus ar skolioù, skolajoù ha liseoù, o defe c’hoant hen ober. Implijet e vo evit-se kement zo aotreet ha kinniget gant ar reolennoù, ha graet e vo kinnigoù all ma vez ezhomm. Roet e vo harp d’an tadoù ha mammoù ha d’ar c’hevredigezhioù a labour gant ar pal-se. Evit ar pezh a sell ouzh an divyezhegezh e vez sevenet aketus, e broioù zo, kement a c’heller ober ganti hag ur vad eo evit ar broioù-se. Perak ne rafemp ket ni kement all ivez ?

    War dachenn an doareoù kehentiñ e vo graet evit ar gwellañ, kement ha ma vo gallet, evit skignañ programmoù zo e brezhoneg (radio Santez Anna, lec’hiennoù Internet an eskopti pe e darempred gantañ…). Perak ne vefe ket kavet ingal, e kannadoùigoù parrez ar vro vrezhonek, ur pennad e brezhoneg, diwar skwer ar pezh a vez graet bremañ dija e parrez-mañ-parrez ?

Ur c’hinnig dibar

    E-leizh a Vretoned, amañ pe e lec’h all, zo o klask o gwrizioù. Ha ped ha ped, e-touesk ar re a zeu d’hor gweladenniñ, a chom souezhet gant hor sevenadur dibar, dedennet gant e wirionded. Niverus eo ivez an holl re a labour evit mirout ha kreskiñ glad kristen hor bro : ar brezhoneg, koulz el liderezh hag el lennegezh, ar c’hatekizañ e brezhoneg, studi hengounioù kristen ar Gelted, troidigezhioù eus ar Bibl hag eus teulioù pennañ an Iliz, sonerezh ha kanennoù, kizellerezh,... Merzet e vez ul lusk nevez. Evito holl e vefe un dra vat, a gav din, e vefe ul lec’h a eñvor, ur «c’hounva » arouezius meurbet, a zougfe kellidadurioù nevez.

    Perak ne vefe ket e Santez-Anna-Gwened, zo anavezet gant an holl, hag a zegemer tud deuet eus Breizh a-bezh hag eus pelloc’h ? E santual Santez-Anna e vez kemeret preder dija gant an doare da lavarout ha da gas war-raok ar feiz war un dro gant sevenadur Breizh, e diavaez hag ouzhpenn pardon Santez-Anna. Ret e vo ober muioc‘h c‘hoazh ha displegañ ledan ar gefridi roet da guzul pastorel ar santual e 1997, da heul donedigezh Hon Tad Santel ar Pab, ha resisaet e 2001.

    Ar Bodad-labour evit ur Bastorelezh e Brezhoneg a gendalc’h da labourat war dachenn al liderezh, ar c’hatekizañ. Prest eo e izili da reiñ dorn deoc’h en ho kefridi.

    Ema Iliz hon eskopti a-zevri gant he labour. He atizañ a ran da vont war-raok.

    Evit klozañ e fell din menegiñ gwerzennoù diwezhañ ar barzhoneg «Fiat», bet savet gant Yann-Ber Kalloc’h e 1912 :

    « O Fé men gourdadeu, gouleuen beniget,
    Stéren hag em heulia ne vern émen éh an,
    P’é guir hou pès, beta hiriù, me am brouget,
    Lugernet ar me zal bet en eur deùéhan ! »

    Fiziout a ran hon enklaskadenn hag hor prederiadenn e pedenn ar Werc’hez Vari, Santez Anna ha Sant Erwan.

    Gwened, d’an 10 a viz Gwengolo 2003

    + Fañch-Matilin GOURVES
    Eskob Gwened

    Trugarekaat a ran « Bodad-labour (ledanaet) an Eskopti evit ur Bastorelezh e Brezhoneg » da vezañ kenlabouret ganin.

Pour en savoir plus :

Internet :

- Entretien avec Mgr Gourvès, Breton de l'Année
- Bretagne Breiz
- Le Morbian pittoresque